Co to jest Bonsai?

Bonsai jest japońskim słowem idiomem nie posiadającym odpowiednika w języku polskim. Słowo to składa się z dwóch członów: “bon” znaczy płaska taca lub pojemnik, a “sai” to roślina albo kilka roślin.

Co to jest Bonsai?

Historia bonsai

Sztuka bonsai najczęściej kojarzona jest z Japonią ale jej kolebką są Chiny. Istnieją przesłanki, że sam pomysł przywędrował z Indii. Można uznać, że idea sadzenia drzew w pojemnikach zaczęła zradzać się kiedy w Chinach między VIII a X wiekiem za panowania dynastii Tang buddyjscy mnisi przystąpili do hodowania w donicach niektórych ciekawych okazów roślin rosnących w naturalnym środowisku.

Istnieje legenda opowiadająca o starożytnym cesarzu, który nakazał na patio pałacu zbudować makietę swojego państwa. Miały na niej znaleźć się wszystkie włości pańskie, prowincja po prowincji, przy zachowaniu charakterystyki każdego z regionów. Na owej makiecie znalazły się miniaturowe góry, rzeki, jeziora i… drzewa. Najprawdopodobniej wtedy nie używano celowo miniaturyzowanych drzew lecz skarłowaciałych przez naturę. Tak też wyglądały początkowe bonsai. Były to drzewa sadzone w doniczkach lecz ich miniaturyzacja brała się z natury.

W naturze zjawisko miniaturyzacji bierze się z jednoczesnego wystąpienia pewnych ściśle określonych warunków. Nasienie spadające na żyzną glebę kiełkuje i rośnie. Jednak gdy obszar, na którym rośnie jest zbyt mały do swobodnego rozwoju, samorzutnie ogranicza ona swoje rozmiary. Wtedy staje się drzewem karłowatym. Buddyjscy mnisi uznawali wtedy takie zjawisko za niewytłumaczalne. Ostrożnie wykopywali je przesadzając do donic aby móc obcować z cudem natury, które uważali za rozwojowe duchowo.

Świadome miniaturyzowanie drzew za pomocą odpowiednich technik zaczęło się dopiero w XII wieku. Stopniowo wraz z rozwojem sztuki bonsai (zwanej wtedy peijing) wprowadzano nowe elementy dekoracyjne na donicy jak: kamieni, piasku i innych gatunków takich jak mech czy paprocie obrastające korzenie. Początkowo peijing było zarezerwowany tylko dla przedstawicieli szlachty. W pewnym okresie chciano tak bardzo z hodowli miniaturowych drzewek wyłączyć pospólstwo, że sztuka ta była zakazana dla plebsu.

Kolejnym, ważnym okresem w historii bonsai / peijing był wiek XIV kiedy to Chiny zajęły terytorium Japonii. Wtedy wiele z Chińskich zachowań kulturowych zostało narzuconych mieszkańcom Kraju Kwitnącej Wiśni. Niektórzy uważają, że sztuka miniaturyzacji drzew i krzewów pojawiła się wcześniej bo już w XII wieku za sprawą buddyjskich mnichów. Dyskusji jednak nie podlega fakt, że to właśnie w tym wyspiarskim kraju małe drzewka zyskały nazwę “bonsai”. Podobnie jak w Chinach sztuka ta początkowo była zarezerwowana dla japońskiej szlachty. Analogicznie do sąsiedniego państwa ta szuka zaczęła przenikać do niższych warstw społecznych.

W swej historii bonsai miało swoje załamanie na skutek potężnego trzęsienia ziemi. Zniszczyło ono największe, najważniejsze i najstarsze kolekcje bonsai. Najgorsze było jednak to, że strawione przez pożary i przysypane przez gruzy zostały nie tylko miniaturowe drzewa ale również ich twórcy, najważniejsi mistrzowie bonsai tamtych czasów. Ci, którym udało się przeżyć kataklizm, założyli nową “kolonię” w ośrodku miejskim Omiya, położonym na dalekich rogatkach Tokyo. Miejsce to zwane jest “mekka bonsaistów”, ponieważ ściąga amatorów tej sztuki z całego świata.

Bonsai w świecie zachodnim

Kiedy XIX wiek chylił się ku końcowi, świat zachodni wykazywał coraz większe zainteresowanie cywilizacjami Dalekiego Wschodu. Epoka ta charakteryzowała się największym zapałem do poznawania liczącej tysiące lat historii i sztuki, zarówno japońskiej i chińskiej. Żywym zainteresowaniem darzono osobliwy sposób podejścia do ogrodnictwa, który miał wiele wspólnego z rzeźbiarstwem. Tak jak na wschodzie tak i na zachodzie bonsai miało swoje gorsze i lepsze okresy, jednak nigdy nie zanikło całkowicie. Sztuka miniaturyzacji w świecie zachodnim dzięki organizacjom i stowarzyszeniom zrzeszającym wielbicieli tej niezwykłej sztuki powoduje, że coraz więcej ludzi jest gotowych poświęcić czas na formowanie i doglądanie młodego drzewka, żywiąc nadzieję, że w przyszłości przekształci się ono w prawdziwe i piękne bonsai.

Dlaczego drzewka bonsai są małe?

Drzewka bonsai są takie małe za sprawą odpowiedniej pielęgnacji, której zadaniem jest doprowadzenie rośliny do formy karłowej oraz nadania jej wiekowego wyglądu dorosłego drzewa. Na pielęgnacje składają się takie zabiegi jak: przycinanie, drutowanie, podlewanie, nawożenie, sadzenie w płaskiej donicy i wiele wiele innych.

Prawdziwe bonsai i podróbki

W świecie komercji i czasach konsumpcjonizmu, gdzie wiele ludzi, firm i instytucji nastawionych jest na szybki zysk ciężko jest nie natrafić na produkty tanie i wątpliwej jakości. Niestety zjawisko to dotyka również Bonsai.

Należy pamiętać, że Bonsai to sztuka. Prawdziwe drzewko Bonsai to 90% sztuki i 10% ogrodnictwa. Reguła ta sprawia, że większość a często nawet wszystkie karłowe drzewka z jakimi ktoś się zetknął nie zasługują na miano Bonsai. Oczywiście producent czy dystrybutor taką nazwą będzie się posługiwał… ale czy na prawdę jest to Bonsai(?). Sam fakt, że drzewko powstało tylko i wyłącznie na potrzeby rynkowe tudzież tylko dla zysku dyskwalifikuje taką roślinę do nadania miana Bonsai. Dzieję się tak za sprawą kardynalnej zasady mówiącej, że prawdziwe Bonsai tworzy się z pasją i zaangażowaniem. Prawdziwe dzieło sztuki nigdy nie powstaje z pragnienia zysku. Sztuka rodzi się za sprawą chęci tworzenia, zamiłowania oraz weny. Do nadania roślinie nazwy Bonsai przyczynia się trud pracy włożony w jego tworzenie a nie tylko cena materiałów.

Prawdziwe Bonsai charakteryzuje się tym, że ma swoją historię, często ma swoją nazwę a w przypadku kompozycji ma swój tytuł. Oryginały tworzone jest również na podstawie przyjętych reguł formy, kształtu i estetyki, oraz ogromu pracy włożonego w dopracowywanie szczegółów.

W 90% sztuki zawartej w drzewku Bonsai składają się takie rzeczy jak:

  • pasja – prawdziwe Bonsai powstaje głównie za sprawą chęci tworzenia i zamiłowania
  • zaangażowanie – Bonsai jest wynikiem ciężkiej, czasochłonnej, skrupulatnej i precyzyjnej pracy
  • tworzenie wedle przyjętych zasad i kanonów – każdy styl forma kieruję się określonymi regułami i zasadami
  • wizja artysty – oryginalne Bonsai powstaje również dzięki wizji, zamierzonemu celowi oraz planowi
  • inspiracja – forma, kształt Bonsai powstaje na podstawie jakiegoś wzoru, najczęściej inspiracją jest sama przyroda czyli formy powstałe z obserwowania drzew rosnących w naturze
  • zmysł artystyczny – jak w każdej sztuce tak i w Bonsai liczy się pomysłowość, kreatywność oraz umiejętność przeniesienia form powstałych w naturze na okaz hodowany w doniczce

Na 10% ogrodnictwa w Bonsai składają się:

  • selekcja – nie każda roślina nadaję się na Bonsai. Rośliny, z których się tworzy powinny być wyselekcjonowane tzn: wybiera się tylko najsilniejsze okazy, które dodatkowo posiadają takie cechy jak małe liście, szybki przyrost, dobra kondycja, wysoka odporność. Przykładowo na 100 roślin po dokładnym przyjrzeniu okazuję się, że na dalsze prowadzenie jako Bonsai nadają się 4 rośliny ponieważ tylko one wykazują się wyżej wymienionymi cechami i dodatkowo swoim kształtem pozwalają na stworzenie dzieła wedle przyjętych kanonów.
  • hodowla – warunki hodowli są niezmiernie ważne. Prawdziwej sztuki nie tworzy się na ilość. Oryginalne Bonsai muszą być najwyższej jakości. Warunki hodowli w jakich powstaje i rozwija się karłowe drzewko muszą być bardzo skrupulatnie dobrane. Dlatego ogromną wagę przykłada się do stanowiska w którym rośnie drzewko, użytego podłoża, wody którą się podlewa, nasłonecznienia, wilgotności powietrza, dbałość o czystość otoczenia.
  • pielęgnacja – do tworzenia Bonsai używa się specjalistycznych narzędzi i akcesoriów, których wartość może przekraczać nawet kilka tysięcy złotych. Są one specyficzne w porównaniu z popularnymi przedmiotami stosowanymi w ogrodnictwie. Charakteryzują się one głównie tym, że są mniejsze, lepiej dopasowane, przystosowane do wykonywania bardzo precyzyjnych zabiegów, oraz wykonane z materiałów bardzo wysokiej jakości.

Cena Bonsai

Prawdziwe Bonsai nigdy nie są tanie. Dzieje się tak ponieważ przeważnie stworzenie prawdziwego dzieła sztuki wymaga kilku, kilkunastu a nawet kilkudziesięciu lat ciągłej, przemyślanej i skrupulatnej pracy. Do tego dochodzi wiedza oraz doświadczenie twórcy/hodowcy, które okupione jest niemałymi kosztami oraz praktyką.

Pseudobonsai i marketsai, tak ochrzczone w kręgach bonsaistów rośliny ogólnie dostępne w marketach, czasem w kwiaciarniach i niestety też coraz częściej w sklepach, które specjalizują się w dziedzinie Bonsai to w 99% drzewka, którym daleko do prawdziwych bonsai. Nie oznacza to, że przy odpowiednim nakładzie czasu i pracy nie można uzyskać efektu pozwalającego z czystym sumieniem nazwać je bonsai. Drzewka takie są tworzone na masowych plantacjach gdzie jedyną motywacją jest zysk przy poświęceniu minimum czasu i najtańszych materiałów. W “fabrykach bonsai” od wykiełkowania aż do wprowadzenia do sprzedaży (kilka lat) jednemu drzewku pracownik poświęca często mniej czasu niż prawdziwy hodowca bonsai poświęca na dobranie odpowiedniej doniczki do tworzonego okazu.

Na cenę prawdziwego bonsai składa się:

  • prawidłowa hodowla – czyli dopasowanie warunków hodowli do wymagań gatunku, dobranie odpowiedniego podłoża, podlewanie deszczówką lub wodą odstaną, odpowiednie preparaty
  • pielęgnacja – posługiwanie się specjalistycznymi narzędziami wysokiej jakości jest również bardzo ważne. Używanie tanich lub zwykłych przyrządów i akcesoriów ogrodniczych często pozostawia na roślinie widoczne ślady jak brzydkie blizny po cięciach, rdzawe ślady po zwykłym drucie, oraz wrośnięty drut, które znacząco mogą zaniżyć jego wartość estetyczną.
  • materiał – Bonsai powinno powstawać przy użyciu wysokiej jakości komponentów. Roślina, z której w przyszłości ma powstać Bonsai lub powstaje powinna charakteryzować się dobrymi warunkami genetycznymi, zdrowiem, kondycją oraz odpowiednimi względami estetycznymi. Dlatego do formowania wybiera się tylko wyselekcjonowane okazy roślin. Koszt rośliny użytej do formowania, w zależności od gatunku i wieku plasuje się od kilku do kilkuset złotych. Doniczka to rząd wydatków od kilku do kilkuset złotych. Średnio cena doniczki waha się w granicach kilkudziesięciu złotych. Narzędzia i akcesoria mają sporą rozpiętość cenową. Począwszy od drutów, których cena za metr zaczyna się od kilkudziesięciu groszy aż po całe zestawy akcesoriów, narzędzi i elektronarzędzi, których łączna wartość może przekraczać nawet kilka tysięcy złotych, lub nie mieć górnej granicy.
  • estetyka – to najważniejszy czynnik wpływający na cenę bonsai. Końcowy efekt, czyli wygląd drzewka jest tym na podstawie czego hodowca ustala jego cenę. Prawdziwe, oryginalne bonsai to hand made czyli rękodzieło, którego wartość nie jest regulowana żadnymi prawami rynkowymi, lecz wyceną artysty na podstawie włożonej pracy oraz jej efektom końcowym.

Na oficjalnej aukcji w Nowym Jorku sprzedano drzewko za niemal milion dolarów.

Nie znaczy to, że z kupionego w markecie drzewka nie da się zrobić bonsai. Rzadko ale jednak może się to udać. Niestety mało kiedy udaje się znaleźć taki okaz, ponieważ w większości są one już uformowane, posiadają widoczne ślady niewłaściwej pielęgnacji i formowania na usuniecie, których potrzeba czasem nawet kilku lat i niewiele da się zmienić lub zmiany wymagają dużo pracy, która często przewyższa możliwości i umiejętności amatora. Jeśli uda się natrafić na okaz, który teoretycznie nadaje się na bonsai to najczęściej doprowadzenie go do porządku wymaga wykonania zabiegów, których prawidłowe wykonanie wymaga dużej wiedzy i doświadczenia. Ich brak przy próbie wyprowadzenia pseudobonsai lub marketsai na bonsai często kończy się niepowodzeniem hodowli i szybką śmiercią rośliny.

Na koniec warto odpowiedzieć sobie na pytanie – ile pracy zostało włożone w roślinę, na której wyhodowanie potrzeba co najmniej kilku lat a kosztuje kilkadziesiąt złotych i do tego nie posiada swojej historii, nie wiemy kto je uformował, sprzedawca nie jest w stanie przekazać nam podstawowych informacji a samo pochodzenie i jakość jest wątpliwa.

Czy hodowla Bonsai jest trudna?

Bardzo często można spotkać się z opinią, że Bonsai to coś arcytrudnego lub coś czemu trzeba poświęcać bardzo dużo czasu. Trudność w tym przypadku rozdzielam na “stworzenie Bonsai”, “utrzymanie Bonsai przy życiu” oraz “czas poświęcony na hodowlę”.

Stworzenie Bonsai to faktycznie sztuka. Wyhodować karłowe drzewko od postaci nasiona lub sadzonki faktycznie może nie być łatwe. W zależności od gatunku różny będzie stopień wymaganej wiedzy i praktyki z zakresu ogrodnictwa. Przykładowo aby pozyskać materiał na Bonsai z ficusa wystarczy pęd wsadzić do wody lub do ziemi i czekać aż wypuści korzenie. Dalsza hodowla też nie należy do trudnych. Natomiast są gatunki, do których rozmnażania i pozyskiwania materiału trzeba miesięcy, wielu zabiegów, dużej wiedzy ogrodniczej i warunków szklarniowych.

Utrzymanie Bonsai przy życiu wcale nie jest trudne. Wystarczy odpowiednio do tego podejść. Należy dobrze dobrać gatunek do warunków jakimi dysponujemy w mieszkaniach, domach czy ogrodach oraz zapoznać się z preferencjami hodowlanymi gatunku. Wraz ze zdobywaniem wiedzy teoretycznej i praktycznej hodowla staję się co raz prostsza i przyjemniejsza.

Czas poświęcony na hodowlę zależy tak na dobrą sprawę od hodowcy. Nie ma tu mowy o tym, że w każdym przypadku należy poświęcać się bezgranicznie. Samo utrzymanie drzewka przy życiu i zachowanie ładnego wyglądu może ograniczyć się dosłownie do kilkudziesięciu sekund dziennie poświęcanych na podlanie drzewka i przycięcie go od czasu do czasu, przykładowo raz w tygodniu podczas okresu wegetacji a poza nim w ogóle nie przycinać przez pół roku. Nawożenie raz lub dwa razy w miesiącu i przesadzenie raz w roku lub co kilka lat. Oczywiście im więcej czasu poświęcimy drzewku tym bardziej będzie widać efekty. Górnej granicy czasu jaką można by wyznaczyć nie ma. Są nawet gatunki jak Grubosz drzewiasty, który nie wymaga codziennego podlewania a zatem nie wymaga codziennej opieki.

Najczęstszym powodem powstania opinii o tym, że Bonsai to coś bardzo trudnego jest duży odsetek umieralności drzewek. Niepowodzenie hodowli wynika jednak nie z tego, że faktycznie jest to trudne lecz z braku podstawowej świadomości na temat hodowli, czyli często wystarczy liznąć wiedzy na temat wymagań gatunku. Coraz częściej niestety przyczynia się do tego bardzo niska jakość drzewek oferowanych w ogólnie dostępnych punktach oraz brak fachowej i profesjonalnej obsługi.